fot. Iwona Siemeniuk, paleta z wodą pitną na lotnisku w Santorini, temperatura otoczenia ponad trzydzieści stopni, 2022 r.

PET – poli(tereftalan etylenu), najczęściej wykorzystywane syntetyczne tworzywo sztuczne wytwarzane z ropy naftowej. Oznaczone numerem 1 w systemie oznakowania tworzyw sztucznych. Posiada atesty do kontaktu z żywnością mimo, iż jego bezpieczeństwo było wielokrotnie podważane. Badania naukowe wykazały, że PET w kontakcie z wodą, napojami i żywnością może uwalniać szkodliwe substancje, zaburzające układ hormonalny, krwionośny, pokarmowy, nerwowy oraz system immunologiczny człowieka (1-8), a w opakowaniach z recyklingu ich stężenie może być jeszcze większe (18).

Tekst: Iwona Siemieniuk

Powód pierwszy:

Miliardy ton odpadów na składowiskach i w ekosystemie – globalne skutki mitu, że recykling zbawi świat

Przyjrzyjmy się spektakularnej karierze plastiku – w latach 50-tych na świecie produkowano go około 1,5 miliona ton rocznie. Dziś liczba ta wzrosła do ponad 300 milionów ton rocznie. Od dziesięcioleci trend wzrostowy utrzymuje się i przyspiesza, a branże paliwowa i petrochemiczna wciąż promują mit, że recykling rozwiąże problem zanieczyszczenia tworzywami sztucznymi, prowadząc kampanie PR-owe pod zmieniającymi się „zielonymi” hasłami. Obserwujemy katastrofalne skutki wciąż trwających kampanii publicznego oszustwa – w krajach, które uznaje się za liderów recyklingu jednorazowego plastiku, jego produkcja wciąż rośnie, a w statystykach za poddane recyklingowi uznaje się również odpady wysyłane do krajów biedniejszych – oficjalnie w celu poddania ich recyklingowi. 28 kwietnia 2022 r. Prokurator Generalny stanu Kalifornia wszczął dochodzenie w związku rolą przemysłu paliwowego i petrochemicznego w spowodowaniu i zaostrzaniu globalnego kryzysu związanego z zanieczyszczeniem tworzywami sztucznymi (9).

Powód drugi:

Emisja gazów cieplarnianych w procesie produkcji i recyklingu plastiku

Dziewięćdziesiąt dziewięć procent plastiku powstaje z paliw kopalnych, zakłady produkcji tworzyw sztucznych i zakłady recyklingowe generują co roku setki milionów ton toksycznych zanieczyszczeń powietrza. Podczas gdy globalnie forsuje się strategie zrównoważonego rozwoju, gospodarki cyrkularnej, mające na celu zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, produkcja tworzyw sztucznych nadal rośnie. W związku z zastępowaniem paliw kopalnych innymi źródłami energii, branża paliwowa zainwestowała ostatnio dodatkowe 208 miliardów dolarów w rozwój produkcji tworzyw sztucznych (10).

Zasłoną dymną jest nakładanie kaucji na opakowania z jednorazowego plastiku i szkła po napojach i inwestowanie publicznych pieniędzy w kosztowne automaty do ich zbierania, co odkłada na wieczne nigdy realne zmiany, których kierunek jest znany: radykalnie zmniejszyć produkcję jednorazowego plastiku oraz wprowadzić system ustandaryzowanych wielorazowych opakowań szklanych na napoje i przetwory mleczne.

Powód trzeci:

Przenikanie szkodliwych substancji chemicznych

W dyskusjach o recyklingu plastiku zupełnie pomija się aspekt negatywnego wpływu jednorazowych opakowań plastikowych na zdrowie człowieka. A co można znaleźć w wodzie z plastikowej butelki?

Ksenoestrogeny

To związki chemiczne wykazujące zdolność interakcji z układem hormonalnym. Swoją budową przypominają estrogeny – żeńskie hormony i, łącząc się z receptorami estrogenów, mogą zaburzać funkcjonowanie organizmu i gospodarki hormonalnej, m.in. obniżać płodność, prowadzić do cukrzycy, zespołu policystycznych jajników i endometriozy. Niektóre ksenoestrogeny pobudzają receptory estrogenu, udając żeńskie hormony, inne łącząc się z receptorem blokują ich działanie.

W napojach gazowanych, sokach, o niższym, kwaśnym pH, migracja ksenoestrogenów z plastiku do produktu jest szybsza i zachodzi już w temperaturze pokojowej.

Bisfenol A (BPA) to jeden z ksenoestrogenów, wykorzystywany do produkcji tworzyw oznaczonych numerami 3 i 7, nadający im większej plastyczności i wytrzymałości na urazy mechaniczne. Badania naukowe potwierdzają, że BPA jest substancją, która działa szkodliwie na układ rozrodczy – ma wpływ na zaburzenia płodności, częste poronienia, może wywoływać przedwczesne dojrzewanie płciowe, spadek ilości plemników, choroby serca i układu krążenia, wywoływać reakcje alergiczne. Może również powodować otyłość, problemy z tarczycą, inne zaburzenia metaboliczne, zwiększać ryzyko zachorowania na raka piersi i prostaty. Wysoka temperatura (powyżej 15°C) wzmaga migrację Bisfenolu A. Producenci obchodzą zakaz jego używania, wprowadzony w niektórych krajach, stosując bisfenole S (BPS) i F (BPF), które dopiero są badane pod względem szkodliwości.

Badanie z 2004 r., przeprowadzone przez amerykańskie Centers for Disease Control and Prevention, wykryło BPA u prawie 93 % Amerykanów. Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) utrzymywała do połowy 2022 r., że stosowanie Bisfenolu A w produktach zawierających żywność jest bezpieczne, a Amerykański Instytut Zdrowia oświadczył, że BPA stanowi „nieistotny problem dotyczący wpływu na płodność u dorosłych” (11). W czerwcu 2022 r. FDA zadeklarowała rozważenie zmiany stanowiska (12).

Antymon

Używany jest jako katalizator w produkcji butelek PET w postaci trójtlenku antymonu (szacuje się, że w 95% wszystkich dostępnych na rynku opakowań). Ma, podobnie jak wspomniane wyżej ksenoestrogeny, działanie estrogenopodobne. Zaburza układ hormonalny, immunologiczny i działanie całego organizmu.

Formaldehyd i acetaldehyd

W procesie produkcji woda dezynfekowana jest za pomocą ozonu. Cząstki organiczne zawarte w wodzie mineralnej w połączeniu z ozonem tworzą miedzy innymi formaldehyd (aldehyd mrówkowy). W przypadku wydzielenia się acetaldehydu (aldehyd octowy) woda zmienia smak na „plastikowy” i tak łatwo go rozpoznać. Badania naukowe wykazują związek miedzy ekspozycją na formaldehyd i rozwojem białaczki, w szczególności białaczki szpikowej, przewlekłym zmęczeniem, zwiększeniem stresu oksydacyjnego i stanami zapalnymi.

Ftalany

Ftalan dimetylu (DMP) pływa na układ hormonalny, co w wyniku stałego narażenia może prowadzić nawet do bezpłodności. Może mieć działanie rakotwórcze oraz zwiększać ryzyko wystąpienia alergii oraz astmy. Ilość szkodliwych substancji wzrasta wraz z czasem przechowywania napojów, zwłaszcza gazowanych z dodatkiem konserwantów (sorbinianu potasu i benzoesanu sodu). Ftalanów może być więcej w PET pochodzącym z recyklingu.

Mikro- i nanoplastik

W badaniu opublikowanym w końcu 2018 r. w 93% próbek butelkowanej wody z różnych części świata (259 próbek z USA, Indonezji, Brazylii, Meksyku, Indii, Chin, UK, Niemiec, Francji, Włoch), produkowanej przez m.in. Nestle, Danone, PepsiCo, Coca-Colę, stwierdzono obecność mikroplastiku (13). Mikro- i nanoplastik w organizmach badanych ryb wywołał zaburzenia metaboliczne, neurologiczne, immunologiczne, zaburzenia płodności, zaburzenia jelitowe, stany zapalne. Stwierdzono działanie cytotoksyczne (śmierć komórek, uszkodzenie błony komórkowej). Zespół badawczy jako potencjalne skutki dla organizmu człowieka wskazał uszkodzenie i zapalenie jelit, dysfunkcję mikrobioty jelitowej, uszkodzenie wątroby i zaburzenia metaboliczne, przewlekłe zaburzenie pracy płuc. Określenie długoterminowych skutków dla zdrowia człowieka wymaga dalszych badań (14-15).

Perfluorowane związki węgla

To chemikalia stosowane są też w produkcji butelek PET, powszechne w opakowaniach na żywność z uwagi na ich hydrofobowe właściwości – odpychają cząsteczki tłuszczu i wody. Zawierają je też opakowana papierowe i kartonowe, w które pakuje się żywność typu fast-food. Migrują do żywności i środowiska. Dane z badań na zwierzętach wskazują, że mogą powodować nowotwory, a także mieć toksyczne działanie na układ odpornościowy, wątrobę i układ hormonalny (16-17).

Naukowcy różnią się w ocenach toksyczności PET w kontakcie z żywnością i sugerują prowadzenie dalszych badań, wskazując jednak zgodnie, że stężenie toksycznych substancji rośnie przy długim przechowywaniu, niższym pH produktu oraz przy ekspozycji na słońce oraz wyższą niż pokojowa (15⁰C) temperaturę.

Jedno z najnowszych badań naukowych opublikowane w maju 2022 r., wskazuje wyższą (!) zawartość szkodliwych substancji przenikających do wody z opakowania pochodzącego z recyklingu. Naukowcy uważają, że chemikalia mogą pochodzić z katalizatorów i domieszek wykorzystywanych w przetwarzaniu PET oraz być wynikiem degradacji tworzywa zachodzącej podczas cyklu zużycia butelek (18).

Powód czwarty:

Ślad wodny

Miliardy metrów sześciennych wody to ukryty koszt produkcji plastikowych opakowań. Do produkcji jednej 1,5 litrowej butelki (opakowania) zużywa się około trzy litry wody. Często to woda gorsza jakościowo od tej z kranu. Koszt zakupu 1,5 litra wody butelkowanej to równowartość około 1200 litrów kranówki. Prowadzone latami kampanie reklamowe miały przekonać konsumentów, że woda butelkowana jest czysta, przebadana, służy ich dobrostanowi i nie można się bez nie obejść. Jest dokładnie odwrotnie.

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy bezpieczny plastik w kontakcie z żywnością: to: 2 – HDPE (polietylen o dużej gęstości) i 5 – PP polipropylen. Poza 1 – PET, niebezpieczne dla zdrowia rodzaje plastiku to te oznaczone cyframi:

3 – PVC polichlorek winylu – może wydzielać toksyczne chemikalia: bisfenol A (BPA), ołów, rtęć, kadm, ftalany czy dioksyny. Możliwy wpływ na układ hormonalny, immunologiczny (alergie), działanie rakotwórcze. Nie podlega recyklingowi.

4 – LDPE polietylen o niskiej gęstości (opakowania foliowe, powłoki na kartonowe opakowania, kubki na gorące i zimne napoje, butelki do wyciskania na keczup, musztardę, sosy, pojemniki do przechowywania żywności, pokrywki pojemników) – możliwy wpływ na układ hormonalny. Warunkowo bezpieczny. Trudny do recyklingu.

6 – PS polistyren (popularne styropianowe opakowania na żywność na wynos, czarne tacki na sushi) – niebezpieczny, toksyczny dla zdrowia i środowiska. Zaburza pracę mózgu, układu nerwowego, układu immunologicznego, płuc i wątroby, może wywoływać depresję. Trudny do recyklingu.

7 – OTHER – wszystkie tworzywa sztuczne poza oznaczeniami 1- 6 oraz te tworzywa, które można układać warstwowo lub mieszać z innymi odmianami. Wśród nich szczególnie szkodliwy jest PC (poliwęglan), z uwagi na zawartość bisfenoli. Nie podlegają recyklingowi.

10 nawyków,

które mogą korzystnie wpłynąć

na twoje zdrowie

i samopoczucie

1. Nie kupuj wody, napojów w plastikowych butelkach ani żywności w plastikowych jednorazowych opakowaniach. W ulubionym sklepie zgłoś zapotrzebowanie na produkty bez takich opakowań.

2. Ksenoestrogeny stosowane są w tuszu używanym do druku paragonów. Nie dopuszczaj do ich kontaktu z żywnością, unikaj dotykania zadrukowanej powierzchni.

3. Nie używaj butelek czy opakowań PET wielokrotnie, po otwarciu przełóż żywność do szklanych, ceramicznych, emaliowanych lub plastikowych pojemników bezpiecznych w kontakcie z żywnością.

4. Zrezygnuj z gum do żucia, których bazą są tworzywa sztuczne (baza gumowa). Baza gumowa może zawiera elastomery, parafinę, woski naftowe, polietylen i poliizobutylen – polimer, używany m.o. do produkcji dętek czy smarów lotniczych (19-20).

5. Unikaj długiego przechowywania napojów i żywności w opakowaniach z plastiku, zamień je na szkło, ceramikę, naczynia emaliowane lub ze stali nierdzewnej.

6. Nie gotuj kasz ani ryżu w plastikowych perforowanych woreczkach.

7. Nie parz herbaty ani ziół w plastikowych torebkach.

8. Jedzenie na wynos kupuj do własnych wielorazowych opakowań wykonanych z bezpiecznych materiałów.

9. W ulubionych lokalach zgłoś zapotrzebowanie na korzystanie z opakowań wielorazowych za kaucją, wykonanych z bezpiecznych materiałów – może przedsiębiorca zdecyduje się wprowadzić takie rozwiązanie.

10. Bezwzględnie nie wystawiaj opakowań z PET na działanie promieni słonecznych, czy wysokiej temperatury (powyżej 15⁰C).

Jeśli temat cię zainteresował, polecam obejrzenie filmów dokumentalnych:

• Tapped, 2009, reż. Stephanie Soechtig oraz
• Bottled Life: Nestle’s Business with Water, 2012, reż. Urs Schnell

Autorzy zrobili świetną robotę, by objaśnić jak społeczeństwa zostały nabite w plastikową butelkę.

Zabiegajmy u przedstawicieli władz lokalnych o powszechny dostęp do publicznych ujęć wody (źródełka, kraniki), o rozbudowanie ich sieci w całym kraju – tak by woda w jednorazowych plastikowych butelkach przestała być potrzebna. Skorzysta na tym środowisko i nasze zdrowie.

Iwona Siemieniuk
Scenarzystka, wokalistka, aktorka, z pierwszego wykształcenia – prawniczka, autorka projektów @dobryoddech i @sustainablerecession. Wierzy, że indywidualna przemiana jednostki i najdrobniejsze nawet działanie dla dobra całości są drogą do uczynienia tej planety lepszym miejscem do życia. Wspiera ideę niekrzywdzenia ludzi, zwierząt i przyrody, szukając przestrzeni dla pokojowego współistnienia wszystkich istot. Daje swój głos tym, którzy go nie mają i wypatruje końca gospodarki opartej na wzroście.
Na ścieżce osobistego rozwoju zasila ją mądrość dwóch kotów z greckiej wyspy Lesvos, Stavrosa i Androniki, oraz moc ostatniego w Europie lasu pierwotnego, Puszczy Białowieskiej, gdzie być może kiedyś zapuści korzenie. @sustainablerecession  |  www.dobryoddech.pl

Przypisy:

1. Shotyk W., Krachler and Chen B., Contamination of Canadian and European bottled waters with antimony from PET containers: http://www.elmvale.org/elmvalefoundation/publications/A49.pdf
2. Substances with hormone-like activity in mineral water from PET bottles: https://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/frontdoor/index/index/year/2017/docId/44366
3. Bach, Dauchy X., Chagnon M.Ch., Etienne S., Chemical compounds and toxicological assessments of drinking water stored in polyethylene terephthalate (PET) bottles: A source of controversy reviewed: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22196043/#affiliation-1
4. Filella M., Antimony and PET bottles: Checking facts: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0045653520319275?via%3Dihub
5. Wagner, M., Oehlmann, J., Endocrine disruptors in bottled mineral water: total estrogenic burden and migration from plastic bottles: https://link.springer.com/article/10.1007/s11356-009-0107-7
6. Sax L., Polyethylene terephthalate may yield endocrine disruptors: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2854718/
7. Shotyk W., Krachler M., Contamination of bottled waters with antimony leaching from polyethylene terephthalate (PET) increases upon storage: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17396641/
8. Sax, Polyethylene Terephthalate May Yield Endocrine Disruptors: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20368129/
9. Attorney General Bonta Announces Investigation into Fossil Fuel and Petrochemical Industries for Role in Causing Global Plastics Pollution Crisis: https://oag.ca.gov/news/press-releases/attorney-general-bonta-announces-investigation-fossil-fuel-and-petrochemical
10. State of California Department of Justice on plastic contamination: https://oag.ca.gov/plastics
11. Bisphenol A (BPA): Use in Food Contact Application: https://www.fda.gov/food/food-additives-petitions/bisphenol-bpa-use-food-contact-application.
12. FDA agrees to reconsider safety of BPA in food packaging: https://www.edf.org/media/fda-agrees-reconsider-safety-bpa-food-packaging
13. Mason S.A., Welch V.G., Neratko J., Synthetic Polymer Contamination in Bottled Water: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6141690/
14. Jenny Nizamali, Svenja M. Mintenig, Albert A. Koelmans, Assessing microplastic characteristics in bottled drinking water and air deposition samples using laser direct infrared imaging: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304389422017368
15. Yong C.Q.Y., Valiyaveettil S., Tang B.L., Toxicity of Microplastics and Nanoplastics in Mammalian Systems: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7084551/
16. Lindim, C. & Gils, Jos & Cousins, Europe-wide estuarine export and surface water concentrations of PFOS and PFOA: https://www.researchgate.net/publication/305383693_Europe-wide_estuarine_export_and_surface_water_concentrations_of_PFOS_and_PFOA.
17. Laurel A., Schaider, Simona A., Blum B.A., AndrewsQ., Strynar M.J., Dickinson M.E., Lunderberg D.M., Lang J.R., and Peaslee G.F., Fluorinated Compounds in U.S. Fast Food Packaging: https://pubs.acs.org/doi/full/10.1021/acs.estlett.6b00435
18. Gerassimidou, Lanska P., Hahladakis J.N., Lovat E., Vanzetto S., Geueke B., Groh K.J., Muncke J., Maffini M., Martin O.V., Iacovidou E., Unpacking the complexity of the PET drink bottles value chain: A chemicals perspective: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304389422001984?via%3Dihub
19. Chewing gum base: https://www.accessdata.fda.gov/scripts/cdrh/cfdocs/cfcfr/CFRSearch.cfm?fr=172.615&SearchTerm=lanolin
20. B., Should plastic gum base be replaced with a plant-based alternative https://www.newfoodmagazine.com/article/166285/plastic-in-gum/

Odbierz bezpłatny dostęp do platformy e-learningowej AkademiaEkologiczna.pl zyskując w ten sposób możliwość wysłuchania kilkunastu wykładów z zakresu ekologii i medycyny w wykonaniu lekarzy specjalistów, naukowców i innych ekspertów.